Interview met de theatermaker over de voorstelling voor mantelzorgers: 'Je kunt me gerust een geheim vertellen' op 4 november in Het Kruispunt.

Tekst: Eric Alink

Liefde die je blijft heugen

Dementie is een gum die alles uitvlakt. Zeggen ze. Of is het een potloodje? Eentje dat een nieuw begin tekent? Het laatste, ontdekte theatermaker Madeleine Matzer. De solo Je kunt me gerust een geheim vertellen is een liefdevolle ode aan haar moeder.

Terug in de tijd – we hebben ons geheugen niet voor niets. Het is begin jaren zestig. Madeleine groeit op boven het postkantoor van Veghel, waarvan haar vader directeur is. Haar moeder? Een keurige verschijning, die zich zowel binnens- als buitenshuis laat horen. In filatelistische termen: postfris en getand. “Zeg maar rustig markant”, stelt Madeleine met glimlach. “Ze was ook kunstzinnig. Ze las de hele bibliotheek stuk, ging naar de schouwburg, zong, schreef liedjes en revues en was voorzitter van het Katholieke Vrouwengilde in Veghel.” De relatie moeder/dochter? Mocht het Internationale Dag van het Eufemisme zijn, dan zou je de band ‘niet altijd zo makkelijk’ noemen.

Volksziekte

Een sprong vooruit, naar 2004. Artsen stellen Alzheimer vast bij moeder Matzer, die al zo’n tien jaar weduwe is. Haar drie kinderen – twee dochters en een zoon – beginnen de zoektocht naar zorgconstructies.

Want als Alzheimer zijn intrek in je hoofd neemt, red je het niet langer met visoliecapsules of sudoku’s drie sterren. Langzaam maar onomkeerbaar zal de vertrouwde wereld veranderen: jezelf suf zoeken naar een sleutelbos, woord of naam. Ontregeld besef van tijd en plaats. Pincodes vervloeken – het begon met 46, maar de rest? Het gas vergeten uit te draaien. Gedrags- en stemmingsveranderingen. Wie hoopt dat dementie zal vergeten om bij jou aan te bellen: het is volksziekte nummer één. In 2040 zal het aantal mensen dat ermee kampt verdubbeld zijn.

In 2006 krijgt moeder Matzer een aanleuningwoning in Veghel. Maar wie leunt, kan omvallen: binnen enkele jaren slinkt haar geestelijke veerkracht. Soms belt ze op, omdat ze bij god niet weet waar ze is. Het leidt tot verhuizing naar een zorgcentrum. Een half jaar leeft moeder Matzer op een open afdeling. Zes jaar woont ze achter een deur die dicht blijft, als je de code niet kent.

Minstens eenmaal per week bezoekt Madeleine haar moeder. “Is dat veel? En toch voel je je schuldig. Maar ik heb ook weleens gedacht: ‘Als ik een keer niet ga, zou ze dat dan weten?’ Waarschijnlijk niet, hoe hard dat misschien ook klinkt.”

Milder

Kenners zeggen dat dementie op een sneeuwbui lijkt. Alles raakt wit en stil, verliest herkenbaarheid. Een ziekte die de vier seizoenen tot een langgerekte winter reduceert, maar zonder koek-en-zopie-geluk of sleetjesplezier. Toch wil Madeleine tegenwicht bieden aan de volksovertuiging dat dementie louter verlies betekent. Enerzijds weet ze dat de ziekte een spookhuis is: “Toen m’n moeder mij niet meer herkende – maar m’n broer en zus nog wel – vond ik dat pijnlijk. ‘Wie bent u nou weer?’, zei ze. Dat ze m’n verjaardag vergat, was evenmin leuk. In al die jaren ben ik verschillende keren in tranen vertrokken.” Anderzijds zag Madeleine haar moeder milder worden. “Haar veeleisendheid nam af, haar lievigheid groeide. Al haar oordelen en verwachtingen vielen weg, maar ook de sociale conventies en de zelfopgelegde beperkingen. Ik zag haar terugkeren naar haar oorspronkelijke zielsstaat. Dat gaf de kans om een warme relatie met haar te krijgen. De dementie van mijn moeder bleek voor ons contact een vermomde zegen.”

Nog meer collateral happiness: de angsten van moeder Matzer luwden. Zeker, ze kon nog weleens in paniek raken. Maar de akeligste herinneringen, aan bijvoorbeeld de Tweede Wereldoorlog, leken onder een laag vlokken verdwenen.

Slappe lach

Tijdmachines bestaan niet. Nou ja, in schoolmusicals en strips, maar bij Coolblue grijpt de melancholicus erop mis. Toch bestaan ze wel degelijk, merkte Madeleine. “Ik stapte er regelmatig in, bij een bezoek aan m’n moeder. De onvoorspelbaarheid in welke periode ze zat, maakte de bezoeken extra levendig. Ze kon zich het meisje van tien voelen, dat indertijd vlak bij de Brabanthallen woonde. Of ouder. ‘Ik heb nog geen vriendje’, zei ze ooit. Wat ze desgevraagd best wel zou willen. Oké, hebben we het over liefde. Het is de kunst om mee te bewegen, de realiteit los durven te laten. Het ene moment is er wanhoop of verdriet, vijf seconden later het geluk van een kind dat een ijsje krijgt.”

Er zit zelfs humor in, zag Madeleine: samen de slappe lach krijgen als moeder haar kleren binnenstebuiten aantrok. Als je per se wil dat je ouder of partner met dementie bij de dag is, in het hier-en-nu, dan verlies je het.”

Toen het denken, de herkenning en de spraak van Madeleines moeder verder achteruitkachelden, bleek dat geen onoverwinnelijke hindernis. “Ik ontdekte dat we door oogcontact en aanraking toch wezenlijk contact met elkaar konden hebben. Dat was fijn.”

In 2018 stierf haar moeder, een half jaar na de dood van Madeleines broer. “Haar toestand verslechterde nadat ze uit bed was gevallen. De week daarvoor wilde ze nog maar amper eten. Later besefte ik: zowat de enige macht die mensen met dementie hebben, is voedsel afwijzen. Dat is hun overeenkomst met kleine kinderen.”

Zakdoek

MATZER maakte naam met onder meer theaterbewerkingen van klassiekers uit de literatuur – van Knielen op een bed violen en Hokwerda’s kind tot Oeroeg en Three Sisters, maar ook met voorstellingen als Stil de Tijd en Niemand wacht op je. Met Je kunt me gerust een geheim vertellen kiest Madeleine de komende jaren nog nadrukkelijker voor maatschappelijke thema’s. Dat gaat verder dan een voorstelling-met-nagesprek bieden. MATZER wil ook een methodiek en een workshop over omgang met dementie ontwikkelen. Uitgangspunt is het magisch denken van vier- tot achtjarige kinderen. “Ik heb lang dramalessen aan kleuters gegeven. Als je een kleedje op de grond legde, was dat een eiland. Punt uit. Ik vermoed dat dat magische denken weer terugkomt bij dementie. Als dat zo is, kan verbeelding een ingang zijn en de omgang vergemakkelijken. Dat wil ik onderzoeken.”

Ze noemt het ook een misverstand dat je mensen met dementie enkel blij maakt met oude kinderliedjes, clowns of een orkestje in glitterhesje dat in de recreatiezaal An der schöne blaue Donau voorbij laat stromen. Want er is meer. Er zijn ook mensen met dementie die opfleuren bij Bach of The Stones. Voor Madeleine is de essentie: zoek nieuwe vormen van communicatie en ontmoeting, want het doet recht aan alle betrokkenen. Een pleidooi dat een knoop in je zakdoek rechtvaardigt.